सन्दर्भ: ७० औँ मदनजयन्ती
‘‘मदन भाषणकलामा जो कोहीलाई लट्ठ पारिदिन्थे । दौडिरहेका विपक्षीसमेत टक्क अडिएर उनको भाषण सुन्थे । कांग्रेसीहरु मलाई सोध्थे– ‘होइन, मदनले भाषण रटेर आउँछन् कि स्वत : प्रस्फुटन भएको’ ?’’ पञ्चायती व्यवस्थाविरुद्ध युवा कम्युनिष्टले चार दशकअघि चलाएको ‘झापा विद्रोह’ का एक अगुवा राधाकृष्ण मैनालीले आफ्नो ‘नलेखिएको इतिहास’ पुस्तकमा जननेता मदनकुमार भण्डारीको व्यक्तित्व–विवेचनामा यस्तै शब्द खर्चनुभएको छ । उसबेलादेखि अहिलेसम्मका अवस्थामा नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलनले धेरै आरोहअवरोह पार गरिसकेको छ । मुलुकमा हिंसात्मक बाटाबाट होइन, शान्तिपूर्ण जनक्रान्तिबाट जनताका परिवर्तनका आकाङ्क्षा पूर्ति गर्न सकिन्छ भन्ने व्यवहारतः सिद्ध भइसकेको छ ।
कम्युनिष्ट आन्दोलनलाई शान्तिपूर्ण र बहुदलीय प्रतिस्पर्धात्मक राजनीतिक दिशामा अग्रसर गराउन निर्णायक विचार मानिने ‘नेपाली क्रान्तिको कार्यक्रम जनताको बहुदलीय जनवाद’ का प्रणेता भण्डारीले लोकप्रिय बनाएको पार्टी नेकपा (एमाले) यतिबेला उक्त विचारको मुख्य उत्तराधिकार शक्ति भए पनि राष्ट्रिय राजनीतिक स्थितिमा फुट र विभाजनको आशङ्कामा छ । ‘जबज’ को कार्यक्रमलाई साझा विचार मानिए पनि एमालेका अध्यक्ष एवं प्रधानमन्त्री केपी शर्मा ओलीसँग माधवकुमार नेपाल–झलनाथ खनालसहित नेताहरु एकै पार्टीमा रहिरहन सक्ने हो होइन भन्ने प्रश्नबीच सोमबार जननेता भण्डारीको ७० औँ जन्मजयन्ती मनाइँदै छ । एमालेकै वर्तमान नेताहरु नै आपसमा विभाजित भएका छन् भने झापा विद्रोहकालीन नेताहरु सिपी मैनाली र राधाकृष्णहरु एमालेको मूल प्रवाहभन्दा बाहिर छन् ।
कुनैबेला माओवादी रहेर ‘एक्काइसौँ शताब्दीको जनवाद’ लाई मान्ने नेता रामबहादुर थापाहरु भने हाल एमालेमा आबद्ध हुनुहुन्छ तर कतिपय एमालेकै नेताहरु माओवादी केन्द्रसँग नजीक हुन पुगेको देखिन्छ । यस्तो स्थिति किन आयो ? एमालेका केन्द्रीय सदस्य सूर्य थापा भन्नुहुन्छ, ‘‘आजको स्थितिसम्म जबजको संश्लेषणलाई टक्कर दिन सक्ने नेपाली मौलिकताको सापेक्षतामा अर्काे विचार वामपन्थीभित्र मात्र होइन लोकतान्त्रिक शक्तिसँग पनि छैन । हामी जबजवादी हुनुमा गर्व गर्छाैँ ।” प्रधानमन्त्री ओलीका प्रेस सल्लाहकार थापाले रासससँग कुरा गर्दै ‘जबज’लाई वास्तविकरुपमा पालना गर्नेहरु ‘जबज’वादी, बोलीमा मात्रै मान्नेहरु ‘लवजवादी’ र एमाले बाहिर रहेर ‘जबज’लाई गजब भन्नेहरु ‘गजब’वादीहरु भएको टिप्पणी गर्नुृभयो ।
एमाले नेपाल पक्षका नेता डा वेदुराम भुसाल जबजलाई व्यावहारिकरुपमा लागु गर्ने सन्दर्भमा अध्यक्ष एवं प्रधानमन्त्री ओली पक्षमा समस्या देखिएको बताउनुहुन्छ । “जबजले फरक मत (विचारको विविधता) लाई स्वीकार गर्न भनेको छ तर यहाँ फरक मत राख्नेलाई पन्छ्याइएको छ । सो विचारले विधिको प्रणालीको स्थापना र जनपक्षरधरतालाई प्रश्रय दिएको छ तर अहिले श्रमजीवीका पक्षमा कति काम भए भन्ने समीक्षा गर्नुपर्छ । वर्गीयता छाडेर अगाडि जान सकिँदैन । पार्टीभित्र नेतृत्वले पेलेर जाने शैली अहिलेको मूल समस्या हो ।” नेपाली कांग्रेसका केन्द्रीय सदस्य धनराज गुरुङ भण्डारीले नेपाली कम्युनिष्ट राजनीतिलाई रुपान्तरण गर्ने युगानुसार जबजको विचार प्रस्तुत गरेको तर उनले निर्माण गरेको ‘लिक’ बाट कम्युनिष्ट आन्दोलन नै बाहिर जाँदै गएको टिप्पणी गर्नुहुन्छ । युवा नेता गुरुङले भन्नुभयो, “अहिले हरेक पार्टीभित्र वैचारिक विचलन छ ।
हामीले वैचारिक धरातल बलियो बनाउन नसक्दा लोकतन्त्रमाथि नै प्रश्न उठ्न थालेको छ । यतिबेला एमालेका भण्डारी र कांग्रेसका बिपी कोइराला, गणेशमान सिंहजस्ता वैचारिक नेताको अभाव खड्किएको छ । माओवादी केन्द्रका केन्द्रीय सदस्य रेखा शर्माले जबजको विचारलाई सम्मान गर्दै विगतमा एमालेसँग एकता भए पनि त्यो सफल हुन नसकेकाले आत्मसमीक्षासहित प्राप्त उपलब्धिलाई रक्षा गर्दै थप उपलब्धिका लागि अगाडि बढ्नुपर्ने बताउनुभयो । उहाँको भनाइ छ, “हामी आन्दोलन र विचार निर्माण गर्नमा अगाडि भए पनि त्यसलाई संस्थागत गर्दै समृद्ध हुँदै समाजवादतर्फको यात्रामा जाने समस्या र चुनौतीमा परेका छौँ ।”
विसं २०४९ माघ १४–२० मा सम्पन्न एमालेको पाँचौंँ राष्ट्रिय महाधिवेशनमा जननेता भण्डारीबाट प्रस्तुत र पारित ‘नेपाली क्रान्तिको कार्यक्रम जनताको बहुदलीय जनवाद’ अहिले पनि एमालेको मार्गदर्शक सिद्धान्त रहेको छ । एमाले नेकपा (माओवादी केन्द्र) बीच २०७५ जेठ ३ मा एकतापछि पनि जबजकै मूलभूत सिद्धान्तसँग मेला खाने गरी ‘जनताको जनवाद’ को अन्तरिम वैचारिक नीति तय गरिएको थियो । जबजका विशेषता संविधानको सर्वाेच्चता, बहुलवादी खुला समाज, शक्ति पृथकीकरणको सिद्धान्त, मानवाधिकारको रक्षा, बहुदलीय प्रतिस्पर्धाको प्रणाली, आवधिक निर्वाचन, बहुमतको सरकार, अल्पमतको विपक्ष, कानूनको शासन, जनताको जनवादी व्यवस्थाको सुदृढीकरण, राष्ट्रिय शर्तमा विदेशी पूँजी र प्रविधिको उपयोग, शोषितपीडितलाई क्षतिपूर्तिलगायत आयामलाई नेपालको संविधानले समेटेको छ भने दलहरुका चुनावी घोषणापत्र पनि यी विषयबाट टाढा छैनन् ।
तथापि भण्डारीका विचारलाई माने पनि कम्युनिष्ट शक्ति एउटै मोर्चामा कटिबद्ध हुन सकेका छैनन्, जसले गर्दा मुलुकमा स्थिरता र समृद्धिको यात्रामा बाधा उत्पन्न भइरहेको छ । जीवराज आश्रित र मोदनाथ प्रश्रितसँगको सम्पर्क हुँदै भण्डारी पुष्पलाल नेतृत्वको नेकपामा जोडिई पछि त्यस समूहसँगको मनमुटावपछि झापा विद्रोहको ‘कोअर्डिनेशन केन्द्र’मा समाहित हुनुभएको थियो । उक्त केन्द्र नेकपा (माले) हुँदै २०४७ सालमा मनमोहन अधिकारी नेतृत्वको नेकपा (माक्र्सवादी) सँगको एकतापछि नेकपा (एमाले) निर्माण भएको थियो । विसं २०४६ को जनान्दोलनमा महत्वपूर्ण भूमिका निर्वाह गर्नुभएका नेता भण्डारीले २०४७ सालको संविधानमाथि नेकपा (माले) का तर्फबाट प्रस्तुत गर्नुभएको आलोचनात्मक समर्थनका २७ बुँदालाई एमालेले निरन्तर उठाउँदै आएको थियो ।
त्यसकै जगमा लोकतान्त्रिक आन्दोलनबाट मुलुकका गणतन्त्र स्थापना भएको छ । तत्कालीन प्रधानमन्त्री तथा नेपाली कांग्रेसका सभापति कृष्णप्रसाद भट्टराईलाई विसं २०४८ को निर्वाचनमा पराजित गर्दै काठमाडौँका दुई स्थानबाट विजय हासिल गर्ने भण्डारीप्रति लक्ष्य गर्दै ‘न्युजविक’ले लेखेको थियो, नेपाल, जहाँ कार्ल मार्क्स जीवित छन् ।
उहाँको अवसानपछि एमाले २०५१ सालको मध्यावधि निर्वाचनमा सर्वाधिक सिट हासिल गर्दै पहिलो कम्युनिष्ट सरकार सञ्चालन गर्न सफल भएको थियो भने २०७४ सालको निर्वाचनमा माओवादी केन्द्रसँगको गठबन्धनबाट दुई तिहाइ नजीकको स्थितिमा पुगेको थियो ।
यसबीचमा नेकपामा विभाजन आएपछि ‘समृद्ध नेपाल, सुखी नेपाली’ को राष्ट्रिय सङ्कल्पमा अवरोध हुने देखिएको छ । मदन–आश्रित स्मृति दिवसको अवसर २०७५ जेठ ३ गते एमाले र नेकपा (माओवादी केन्द्र) बीच एकता भई नेकपा बनेकामा २०७७ फागुन २३ गते सर्वोच्च अदालतको निर्णयले नेकपालाई वैधता नदिएपछि एमाले र माओवादी केन्द्र पूर्ववत् रुपमा अलगअलग भएका छन् । विसं २०५० जेठ ३ गते एमालेका तत्कालीन महासचिव भण्डारी र सङ्गठन विभाग प्रमुख आश्रित पोखराबाट चितवनको कार्यक्रममा जाने क्रममा दासढुङ्गामा भएको जीप दुर्घटनामा परी अवासन हुनु नेपाली राजनीतिका लागि अपूरणीय क्षति हो ।
भण्डारीको ७० औँ जन्मजयन्तीका अवसरमा मदन भण्डारी फाउण्डेशनले साताव्यापीरुपमा मुलुकको समृद्धि, आर्थिक विकास, शैक्षिक सुधार आदि विषयमा कार्यशाला आयोजनाका साथै विविध रचनात्मक कार्यक्रम सञ्चालन गरेको छ । फाउण्डेशनले यसै अवसरमा कोभिड–१९ महामारी रोकथाममा अग्रमोर्चामा रहेका दुई स्वास्थ्यकर्मीलाई मदन भण्डारी राष्ट्रिय पुरस्कारको घोषणा पनि गरेको छ । –रासस
============================================================================
७० औँ मदनजयन्तीको अवसरमा सफल नेपाल साप्ताहिकको आर्काइभवाट हामीले सन् १९९१ मे २७ मा अमेरिकाको प्रसिद्ध पत्रिका न्युजविकले नेपालमा कार्ल माक्स जिवित छन् भन्ने शिर्षकमा प्रकाशित अन्तर्वार्ताको नेपाली भाषानुवादपुनः प्रकाशित गरेका छौं ।
अरु देशमा त कम्युनिष्टहरु असफल भइरहेका छन् । यस्तो परिस्थितिमा तपाईहरु सफल हुन्छौं भनेर कसरी सोच्नुहुन्छ ?
– कम्युनिज्मको मुल लक्ष्य समाजबाट शोषण, अन्याय, भ्रष्टचारजस्ता कुराहरुलाई निमूल गर्नु हो । यसका नीतिहरुलाई लागु गर्ने कुरामा विगतमा केही गल्तीहरु भए पनि यसको मतलब कम्युनिस्ट सिद्धान्तको लक्ष्य नै असफल भएको होइन । हाम्रो पार्टीको सन्र्दभमा प्रजातन्त्रको स्थापनाप्रति हामी प्रतिवद्ध छांै र जनादेश प्राप्त भएपछि मात्र सत्तामा जाने छौं ।
– तपाईसंग उत्तर कोरियाका नेता किम इल सुङका कितावहरु रहेको देखियो किम इल सुङका बारेमा तपाईको के धारणा छ ?
उहां एउटा सफल कम्युनिष्ट नेता हुनुहुन्छ, जस्ले आफ्नो देशको क्रान्ति र विकासमा योगदान पुर्याउनु भएको छ । उहाँको विचारधारालाई पछ्याउनै पर्छ भन्ने छैन ।
माओका रचनाहरु बारे नि ?
हाम्रो ग्रामीण युवाहरु चिनियाँ आन्दोलनको इतिहास पढ्दै हुनुहुन्छ र उहाँहरु त्यसैबाट सिक्दै हुनुहुन्छ ।
नेपालको कम्युनिष्ट पार्टीलाई चीन, सोभियत संघ र उत्तर कोरियाका कम्युनिष्ट पार्टीहरु लसंग कुनरुपमा तुलाना गनुहुन्छ ?
ति सवै कम्युनिष्ट पार्टीहरु मुक्ति, समानता र न्यायमा आधारित नयाँ समाजको स्थापनामा संलग्न छन् । ती देशका कम्युष्निट आन्दोनलहरु विभिन्न ढंगले अगाडी बढेका छन् । चीनमा सशस्त्र संघर्षबाट नै उनीहरु मुक्त भए । तर नेपालमा यतिवेला हामी शान्तिपूण आन्दोलमा छौ । चीन र उत्तर कोरियाले विदेशी प्रभुत्व र आक्रमण भोगेका थिए । हामी पनि विदेशी आक्रमण, साम्राज्यवाद र क्षेत्रिय प्रभुत्वको विरुद्ध आवाज उठाई रहेका छौं ।
केही गैरकम्युनिष्टहरु भन्छन् तपाई चीन र भारतका कम्युनिष्ट पार्टीहरुबाट आर्थिक सहयोग प्राप्त गर्नु भएको छ ?
यो झुट हो । चीन होस् या उत्तर कोरिया, अथवा भारतका कम्युनिष्ट पार्टीहरु नै किन नहोस् । हामीले कसैसंग आर्थिक या भौतिक सहयोग मागेका पनि छैनौं र पाएका पनि छैनौं । यस्तो आरोप हामीलाई हाम्रा तिनै विरोधीहरुले लगाएका छन् । जो चाहीं वास्तवमा विदेशी मुलुकबाट सहयोग पाइरहेका छन् ।
जातियता र धार्मिक स्वतन्त्रता बारे तपाईको धारणा के छ ?
हामी विभिन्न जातीहरुमाझ रहेको सामाजिक विभेदलाई अन्त्य गर्न चाहन्छौं । तर विभिन्न जातीको संस्कृति, परम्परा र धर्मको हामी सम्मान गछौ । केही बुढापाकहरुमा अझै पनि चर्को भावना रहेको पाईन्छ । त्यस्का विरुद्ध पनि हामी शक्ति प्रयोग गर्न चाहदैनौं । उनिहरुको अन्तस्करणमा रहेको जातिय विभेदको भावनालाई हटाउन उनिहरुलाई शिक्षा दिक्षा दिने प्रयत्न गर्ने छौं । तल्लो जातकालाई अपमानित गर्ने अधिकार कसैलाई हुनुहुन्न भने माथिल्लो जातको अगाडी कोही निउरिनै पर्छै भन्ने पनि छैन । हामी चाहान्छौ राज्य धर्म निरपेक्ष होस् । जहाँ प्रत्येकले आफ्नो धर्म अंगाल्न सक्ने छन् । राष्ट्र सवै धर्मप्रति तटस्थ रहने छ ।
देशका भुमिपतिहरुप्रति तपाईको ब्यवहार कस्तो रहने छ ?
हामी भुमिपतिहरुबाट जमिन लिने छौं र जोताहहरुलाई दिने छौं । यो काम हामी शान्तिपूर्ण तरिकाले गछौं । र विना मुआब्जा जमीन खोस्दैनौ यदि भुमिपतिहरुले यसलाई स्वीकार नगरेमा उनिहरुप्रति शक्ति प्रयोग गर्न बाध्य हुने छौं ।
मुआब्जाको रकम काँहाबाट ल्याउनु हुन्छ ?
जमिनको स्वामित्व लिन चाहने किसानहरुबाटै हामी त्यो रकम जम्मा गर्छौं । (आवश्यक भएमा) सरकारी राजश्व र सरकारी स्वामित्वका उद्योग धन्दाहरुको शेयरबाट पूर्ति गरिने छ । नगदको कमीलाई हटाउन मुआब्जा किस्ता बन्दीमा भुक्तानी गरिने छ ।
सामुहिकरणको पक्षमा हुनुहुन्छ ?
यो विचारलाई लागु गर्दा शक्ति प्रयोग गरिने छैन तर जनताको सेवाका लागि नमुना सहकारीहरुको स्थापनार्थ प्रोत्साहित गरिनेछ ।
कम्युनिष्टहरुले बहुमत पाएको अवस्थामा नेपालका लागि विदेशी सहयोग बन्द हुन सक्ने कुराबाट चिन्तित हुनुहुन्छ कि?
कम्युनिष्ट सरकार आउने वित्तिकै विदेशी सहयोग बन्द गरिनुपर्ने कुनै कारण छैन । यद्यपि हामी हाम्रो देशको स्वाधिनता, स्वतन्तत्रा गरिमा र सार्वभौकिताको मूल्यमा विदेशी सहयोग माग्ने पक्षमा छैनौ । हाम्रा लागि यि कुृराहरु विदेशी सहयोग भन्दा धेरै महत्वपूर्ण छन् ।
भारतको सवालमा तपाई कस्तो विदेश नीतिको वकालत गर्नुहुन्छ ?
विगत भारतसंग केही असमान र अपमानजनक सन्धीहरु भए । हामी ति सन्धीहरुको संसोधन गर्ने छौं र नविकरण गर्ने प्रयात्न गर्ने छौ । हामी चीन र भारत दुवैसंग उत्तिकै राम्रो सम्वन्ध राख्न चाहन्छौ । हामी चीनमुखि पनि हुन चाहंदैनौ , भारतमूखि पनि हुन चाहंदैनौ ।
जुनवेला नेपाली जनता राजतन्त्रविरुद्ध अघि बढिरहेका थिए त्यहिवेला अन्य धेरै मुलकका जनता त्यहांका कम्युनिष्ट शासकहरुका विरुद्ध उठिरहेका थिए, यदि यहाँ त्यस्तो भयो भने के गर्नुहुन्छ ?
हामी सत्तामा जब हुन्छौं त्यसवेला त्यस्ता विरोध प्रर्दशनहरु हुने छैनन् तरपनि वेला असामाजिक तत्वहरुले समाजमा अस्थिरता फैलाउन प्रत्यन गर्ने छन् । त्यस्तोमा हामी राज्य शक्ति प्रयोग गर्ने छैनौं । जनतालाई नै परिचालित गर्ने छौं । यदि असामाजिक तत्वहरुले हामी विरुद्ध प्रर्दशन गरेमा हामी पनि हाम्रो पक्षमा प्रर्दशन गर्न जनतालाई आह्वान गर्ने छौ तर प्रहरी शक्तिको प्रयोग गर्ने छैनौ ।
जननेता भण्डारी न्यूजविकमा अन्तवार्ता प्रकाशित हुने उहाँ पहिलो नेपाली राजनीतिज्ञ हुनुहुन्छ ।
